Cyfrowe technologie w humanistyce
Nowoczesne technologie cyfrowe mają zastosowanie w większości dziedzin nauki i przemysłu. To już nie tylko narzędzia, które wykorzystujemy głównie do skomplikowanych obliczeń. Doskonałym przykładem zastosowania technologii ICT w humanistyce, w tym w archeologii, jest projekt DARIAH-PL. Dzięki tej inicjatywie 16 polskich instytucji naukowych zakupiło urządzenia i oprogramowanie oraz opracowało szereg rozwiązań, z których będą wspólnie korzystać by rozwijać różne dziedziny humanistyki. Zaawansowana aparatura oraz możliwość przetwarzania dużych ilości danych pozwalają na pogłębienie i szerokie udostepnienie wiedzy o rodzimej kulturze, języku i sztuce w stopniu dotąd niedostępnym dla badaczy oraz w tempie, które oszczędza im lata żmudnej pracy.
ICT wspiera muzykologię i archeologię
Nowa infrastruktura badawcza rozmieszczona w całej Polsce nazwana została Dariah.lab. Główne obszary tematyczne przez nią obsługiwane to: geoarcheologia, dziedzictwo kulturowe i muzykologia. W tej pierwszej dziedzinie intensywne działania prowadzi Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej (UMCS) w Lublinie. Naukowcy z kilku wydziałów założyli tam Centrum Sztucznej Inteligencji i Modelowania Komputerowego, które wykorzystuje sprzęt Dariah.lab, taki jak georadar, dron i magnetometr, do tzw. badań nieinwazyjnych. Metody te pozwalają stwierdzić, co jest pod ziemią, bez konieczności prowadzenia wykopalisk. Wykorzystano je już w zabytkowym klasztorze kamedulskim w Wigrach, którego fundatorem był król Jan Kazimierz, a który po rozbiorach Polski miał bardzo burzliwą historię. Próbując rozszyfrować jego dzieje, naukowcy skorzystali z nowoczesnego sprzętu, by określić położenie zasypanych piwnic. Zlokalizowano także wejścia do krypt w kościele. Badania te pomogły w dokładnym zaplanowaniu prac wykopaliskowych.
Innego rodzaju zagadkę naukowcy rozwiązują w Wojnowicach pod Ożarowem. Na zdjęciach pola umieszczonych w Google Maps zauważyli oni strukturę, która może być reliktem konstrukcji wybudowanej przez mieszkańców w czasach neolitu, czyli ok. 6-5 tysięcy lat temu. Wyraźny kształt tej struktury i istnienie w jej sąsiedztwie śladów po dawnych jamach i paleniskach potwierdziły zdjęcia z drona, badanie LiDAR (laserowe skanowanie lotnicze) oraz badania georadarowe i geomagnetyczne. Dodatkowo na powierzchni znaleziono zabytki ceramiczne. Teraz badacze mogą dokładnie zaplanować kolejne etapy działań na tym intrygującym stanowisku archeologicznym.
Mobilne laboratorium digitalizacyjne w Bukowinie Karpackiej
Fascynującym przykładem rodzimego dziedzictwa kulturowego niedostępnego na co dzień mieszkańcom naszego kraju jest kultura Polaków żyjących na Bukowinie Karpackiej – na pograniczu Rumunii i Ukrainy. Polacy zaczęli osiedlać się tam już w XIV wieku, a szczyt osadnictwa przypadł na pierwsze dekady XIX wieku. Przesiedlały się całe rodziny rolnicze oraz górnicze. Pieczołowicie pielęgnowały one bogatą kulturę wiejską, która przetrwała, przyjmując pewne wpływy kultury rumuńskiej. Przed II wojną światową na rumuńskiej Bukowinie żyło aż 80 tysięcy Polaków. Obecnie liczba ta nieznacznie przekracza 2 tysiące.
Niszczejącą kulturę materialną oraz zanikający folklor i tradycje, kultywowane główne przez najstarsze pokolenie tej społeczności, postanowili uwiecznić badacze z Instytutu Slawistyki PAN. We współpracy z Centrum Kompetencji Cyfrowych Uniwersytetu Warszawskiego mogli oni skorzystać z mobilnego laboratorium digitalizacyjnego, które powstało w ramach projektu DARIAH-PL. Zawiera ono m.in. kamery, aparaty fotograficzne, skanery i drony. Laboratorium pojechało na pierwszą wyprawę dokumentacyjną we wrześniu 2023 r. Naukowcy powrócili z 6 terabajtami materiałów zarejestrowanych w trzech polskich miejscowościach: Nowy Sołoniec, Pojana Mikuli i Plesza.
Dokumentowano bieżące wydarzenia religijne, tradycyjne pieśni i stroje – w tym zwyczajowe sposoby wiązania chust nadal praktykowane przez seniorki – oraz przygotowanie domowych specjalności kulinarnych. Szczególnie spektakularny był tradycyjny kobiecy obrzęd łupaczki, czyli żniw kukurydzianych (na zdjęciu). Dużo uwagi badacze poświęcili nagraniom wideo, by uchwycić jak najwięcej z opowieści mieszkańców, zwyczajów i działań artystycznych. Wykonali także dokumentację lokalnej architektury i obiektów zabytkowych z ziemi i z powietrza, aby odwzorować je w przestrzeni wirtualnej. Z wykorzystaniem kamer dookólnych zarejestrowali topografię miejscowości i tradycyjne przestrzenie domów i gospodarstw. Drony sfilmowały z powietrza cały obszar tych malowniczych terenów. Poza tym naukowcy prowadzili tradycyjną digitalizację archiwalnych dokumentów i fotografii. Zgromadzone materiały zostaną udostępnione na powstającej platformie internetowej, która będzie stanowić skarbnicę wiedzy o polskim dziedzictwie kulturowym na Bukowinie i w Naddniestrzu.
Nowoczesne technologie, humanistyka i biznes
Skanery laserowe czy drony można wykorzystać do tworzenia czysto biznesowych produktów choćby z branży turystycznej, architektonicznej czy rozrywkowej (gry komputerowe i wirtualna rzeczywistość). Z kolei kamery VR/ 360° i sprzęt dźwiękowy, które służą badaczom do dokumentowania zanikających obyczajów, jak w opisanej tydzień temu społeczności polskiej na Bukowinie Karpackiej, mogą być wykorzystywane do transmisji biznesowych wydarzeń czy spektakli artystycznych. Agencje reklamowe i telewizje komercyjnie skorzystają z dostępnej bazy sprzętowej Dariah.lab do tworzenia innowacyjnych treści multimedialnych i filmowych w nowych technologiach, choćby związanych z VR i 3D.
Różnorodność sprzętu i technik prezentacyjnych umożliwia zastosowanie wielu technologii jednocześnie. Ciekawy przykład stanowi wirtualna wycieczka po pałacu rodziny Chłapowskich w wielkopolskiej wsi Turew. Przygotowana została przez Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe– lidera projektu DARIAH-PL. Przy opracowaniu wycieczki wykorzystano jednocześnie skanery laserowe, drony, mikrofony dźwięku przestrzennego, kamery i aparaty cyfrowe wysokiej rozdzielczości. Wycieczka, m.in. w technologii VR, będzie wkrótce udostępniona internautom.
„To ekscytujące, jak po stuleciach rozdziału humanistyki i technologii, historia nauki zatacza koło, by znów połączyć te dziedziny. Dzięki infrastrukturze Dariah.lab możemy mieć w tym swój udział. Cieszę się, że fundusze unijne pomagają w realizacji działań ważnych dla polskiego dziedzictwa kulturowego.”
podsumowuje Joanna Kuszlik-Cichosz, zastępca dyrektora w Ośrodku Przetwarzania Informacji – Państwowym Instytucie Badawczym.
Projekt „Cyfrowa infrastruktura badawcza dla humanistyki i nauk o sztuce DARIAH-PL” realizowany jest od początku stycznia 2021 r. do grudnia 2023 r. Liderem konsorcjum naukowego, które stworzyło Dariah.lab, jest Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe przy Instytucie Chemii Bioorganicznej PAN. Jest to największe konsorcjum polskiej humanistyki, którego członkami są uznane ośrodki naukowe z całej Polski. Projekt uzyskał dofinansowanie UE w wysokości 99,8 mln zł w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój. Za wyłonienie projektów do dofinansowania i ich rozliczenie odpowiada Ośrodek Przetwarzania Informacji – Państwowy Instytut Badawczy (OPI PIB). Poza dystrybucją środków unijnych dla polskich jednostek naukowych OPI zajmuje się tworzeniem systemów informatycznych dla nauki i szkolnictwa wyższego; prowadzi także badania naukowe w obszarach: inżynierii oprogramowania, sztucznej inteligencji i uczenia maszynowego, analizy danych, interakcji człowieka z technologią i innych.
